Εθνικισμός
Ο Εθνικισμός (αγγλικά ultranationalism) είναι πολιτική ιδεολογία που υποστηρίζει την ιδέα της εθνικής ταυτότητας για μία συγκεκριμένη ομάδα ανθρώπων, τη διατήρηση της ανωτερότητας της ταυτότητας αυτής και των ξεχωριστών χαρακτηριστικών των ατόμων ενός έθνους.
Σύμφωνα με το Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, η έννοια του εθνικισμού, ορίζεται ως εξής: Ο εθνικισμός είναι η απόλυτη και με πάθος προσήλωση των ατόμων στο έθνος τους, η οποία φτάνει ως την περιφρόνηση και την εχθρότητα προς άλλα έθνη τα οποία θεωρεί κατώτερα (πρβλ. Σοβινισμός).
Έχει μαζί με άλλες μια βασική και ουσιαστική διαφορά από την έννοια «πατριωτισμός» σε τούτο: Ο πατριωτισμός, ορίζεται ως η αγάπη για την πατρίδα η οποία αναπτύσσεται χωρίς καμία διάθεση υποτίμησης ή περιφρόνησης άλλου έθνους (εθνισμός, πατριωτισμός), σε αντίθεση με τον εθνικισμό, ο οποίος δομείται στη βάση της θεώρησης "ανώτερο/κατώτερο έθνος".
Από πολιτική άποψη, ο εθνικισμός αποτελεί κοινωνικό φαινόμενο η γέννηση του οποίου εντοπίζεται κατά το 19ο κυρίως αιώνα. Τότε ο εθνικισμός και αναγνώριζε και αποδεχόταν τις εθνικές διαφορές και ιδιομορφίες ως βάση για τη σύσταση και λειτουργία των πολιτικών κοινοτήτων. Στα τέλη του 19ου αι. όμως, το κίνημα του εθνικισμού άρχισε να χάνει το φιλελεύθερο και διεθνιστικό του χαρακτήρα, και να γίνεται συντηρητικότερο ακόμη και αντιδραστικό.
Σύμφωνα με ορισμένους μελετητές ο εθνικισμός είναι "η επίκληση της εθνικής ταυτότητας σαν βάση για μαζική κινητοποίηση και δράση"
Η σημερινή χρήση της λέξης Εθνικισμός αναφέρεται στον εθνικό ή θρησκευτικό εθνικισμό. Ωστόσο, οι πολιτικοί επιστήμονες τείνουν να ερευνούν ακραίες μορφές εθνικισμού που σχετίζονται με στρατιωτικά ή αποσχισματικά καθεστώτα.
Γεωγραφικά διακριτές κοινωνίες
Υπάρχουν ιστορικές μαρτυρίες για ανθρώπους που δημιούργησαν ευρείες και γεωγραφικά διακριτές κοινωνίες από την αυγή κιόλας του πολιτισμού. Γραπτά τεκμήρια των Σουμερίων, ενός πολιτισμού που άνθησε στην περιοχή του Τίγρη και του Ευφράτη περίπου 2500 π.Χ., μαρτυρούν απόψεις που διαφοροποιούσαν εκείνους που προέρχονταν από τη σουμερική «σπορά», «των αδελφών των υιών του Σουμέρ», από ξένους και αλλόφυλους. Οι Αιγύπτιοι κατά το 16ο αιώνα π.Χ. διαχώριζαν σαφώς τον εαυτό τους από τους «Ασιατικούς» στα ανατολικά και τους Νούβιους στα νότια.
Ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης διαχώριζαν τους ανθρώπους σε Έλληνες και Βαρβάρους. Ο όρος «Βάρβαρος», ως συλλογικός προσδιορισμός, αφορμάται από τις ακατάληπτες (φωνητικό ρέκασμα βρ..βρρ) για τους Έλληνες γλώσσες που μιλούσαν οι λαοί της Μικράς Ασίας. Μετά τους Περσικούς πολέμους ο όρος αυτός απέκτησε ένα υποτιμητικό νόημα που κρατάει μέχρι και σήμερα.
Η θεωρία των Ηθικών Συναισθημάτων
«Το έθνος είναι μία ανθρώπινη κοινότητα συγγένειας και ειδικότερα μία οριοθετημένη, γεωγραφικά εκτεταμένη κοινότητα που διαθέτει χρονικό βάθος και βασίζεται στο βιολογικό γεγονός της γέννησης»
Το πλέον προφανές παράδειγμα κοινότητας είναι η οικογένεια όπου το άτομο είναι μόνιμα συναρτημένο με τα υπόλοιπα μέλη ανεξάρτητα από διαφωνίες που τυχόν ανακύπτουν. Σε αντίθεση με τη ρομαντική εικόνα του έθνους, οι δραστηριότητες των μελών ενός εθνικού συνόλου περιλαμβάνουν διάφορες ατομικές επιδιώξεις οι οποίες αντιτίθενται μεταξύ τους.
Υπάρχουν πολλοί έντιμοι Εγγλέζοι που στην ιδιωτική τους ζωή θα ενοχλούνταν περισσότερο εάν έχαναν μία γκινέα (παλαιά αγγλική νομισματική μονάδα ίση με 105 νέες πένες) παρά εάν η πατρίδα τους έχανε το φρούριο της Μινόρκα, οι οποίοι όμως, παρ΄ όλα αυτά, εάν ήταν στο χέρι τους να υπερασπιστούν το φρούριο αυτό θα προτιμούσαν χίλιες φορές να θυσιάσουν τη ζωή τους παρά να το αφήσουν να πέσει, με δική τους ευθύνη, στα χέρια του εχθρού. (Άνταμ Σμιθ, Θεωρία των Ηθικών Συναισθημάτων The Theory of Moral Sentiments).
Πατριωτισμός-Εθνικισμός
Για τους περισσότερους αναλυτές ο εθνικισμός και ο πατριωτισμός συγκροτούν αν όχι αντίθετες έννοιες, τουλάχιστον ριζικά διαφορετικές. Για ορισμένους αναλυτές, όπως Άντονι Σμιθ, Έρνεστ Γκέλνερ, Μπένεντικτ Άντερσον και Αθηνά Λεούση ο εθνικισμός και ο πατριωτισμός δεν συγκροτούν ξεχωριστές κατηγορίες ανάλυσης.
Ωστόσο οι άνθρωποι τραβούν συνήθως μία διαχωριστική γραμμή μεταξύ των παιδιών τους και των άλλων παιδιών. Τις περισσότερες φορές, επίσης, δεν αγαπάει κανείς ένα ξένο έθνος σαν το δικό του. Υπάρχουν συνήθως πολλές όψεις στα αισθήματα που διαμορφώνει κανείς για το έθνος του, λόγω των διαφορετικών παραγόντων που υπεισέρχονται στη διαδικασία δόμησης ενός συγκεκριμένου έθνους. Κάποιος, για παράδειγμα, μπορεί να τρέφει αισθήματα αφοσίωσης για το έθνος του επί τη βάσει των νόμων, των εθίμων ή της θρησκείας. Υπάρχουν συνήθως πολλές και ποικίλες, μερικές φορές και αντιτιθέμενες απόψεις για το έθνος, οι οποίες αντανακλούν αυτούς τους διαφορετικούς παράγοντες. Έτσι, είναι αναπόφευκτο ένα άτομο να νιώθει μία κάποια προτίμηση για τους συμπατριώτες του.
Η προτίμηση αυτή δεν οδηγεί αναγκαστικά στην προκατάληψη ή το μίσος απέναντι σε εκείνους που δεν είναι μέλη του έθνους. Ο πατριωτισμός δεν αρνείται τις διαφορετικές επιδιώξεις εκ μέρους των μελών ενός έθνους, ούτε απορρίπτει τις διαφορετικές αντιλήψεις περί έθνους, όπως κάνει συχνά ο εθνικισμός. Πράγματι, στο μέτρο που ο πατριωτισμός εκφράζει την προσήλωση στην ευημερία της πατρίδας, μπορεί να συντελέσει στη γεφύρωση των διαφορετικών απόψεων που εκφράζονται σχετικά με τα καταστατικά στοιχεία ενός έθνους, μέσω λογικών διευθετήσεων μεταξύ των μελών οι οποίες οφείλονται ακριβώς στο ενδιαφέρον τους για τη συλλογική ευημερία. Ο εθνικισμός δεν επιδιώκει συμβιβασμούς. Επιζητεί να απαλείψει τις ιδιαιτερότητες και τις περιπλοκές που είναι χαρακτηριστικά γνωρίσματα του ανθρώπινου βίου. Προτάσσοντας ένα συστηματικό, αλλά ελάχιστα ανεκτικό και γι΄ αυτό μη ρεαλιστικό, κοσμοείδωλο, η ιδεολογία του εθνικισμού είναι σχετικά καινούργια στο ιστορικό προσκήνιο. Ανευρίσκεται σε έργα, όπως για παράδειγμα το έργο Addesses to the German Nation (Λόγοι προς το Γερμανικό Έθνος 1808) του Γερμανού φιλοσόφου Γιόχαν Γκότλιμπ Φίχτε. Πιθανότητα όμως μπορεί κανείς να παρατηρήσει τις προδρομικές μορφές αυτής της ιδεολογίας σε αρκετά πιο πρώιμες εποχές, για παράδειγμα στην αντιπάθεια του Κάτωνα του πρεσβύτερου (234 -149 π.Χ.) για καθετί το ελληνικό.
Ο εθνικισμός ως όρος & ιδεολογία στη Πολιτική Επιστήμη
Ο εθνικισμός ως ιδεολογία μπορεί να έχει και να εμφανίζεται με διάφορες μορφές, είτε ως προοδευτική και απελευθερωτική δύναμη, η οποία εξασφαλίζει την εθνική ενότητα και ανεξαρτησία, είτε ως ανορθολογικό και αντιδραστικό δόγμα, που επιτρέπει στους εκάστοτε ηγέτες να ακολουθούν πολιτικές στρατιωτικής παρέμβασης ή επεκτατικούς πολέμους στο όνομα του έθνους. Μπορούμε να πούμε ότι ο εθνικισμός κατά καιρούς υπήρξε προοδευτικός, και αντιδραστικός, δημοκρατικός και δεσποτικός, απελευθερωτικός και καταπιεστικός, αριστερός και δεξιός, οπότε και προτιμότερο θεωρείται από πολλούς μελετητές να αντιμετωπίζεται ως μια σειρά "εθνικισμών", δηλαδή όχι ως ένα καθ' αυτού συνεκτικό φαινόμενο, αλλά μια ποικιλομορφία παραδόσεων με ένα και μόνο κοινό χαρακτηριστικό, τη κεντρική πολιτική σημασία του έθνους.
Οι κυριότερες πολιτικές εκφάνσεις του εθνικισμού
Φιλελεύθερος εθνικισμός
Ως φιλελεύθερος εθνικισμός θεωρείται η κλασική μορφή του ευρωπαϊκού φιλελευθερισμού (παρ΄ όλο που σε κάποια σημεία ο φιλελευθερισμός σκοπεύει πέραν του έθνους στη πορεία) με απαρχή τις ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης , με συνέχεια τις ιδέες του ιταλικού εθνικιστικού κινήματος μετά τη Risorgimento (αναγέννηση) και την θέληση για ιταλική ενοποίηση και το λατινοαμερικάνικο, αργότερα, κίνημα ανεξαρτησίας. Δηλαδή στα μέσα του 19ου αιώνα, στην ηπειρωτική Ευρώπη ο όρος εθνικιστής συνεπαγόταν του όρου φιλελεύθερος. Ο φιλελεύθερος εθνικισμός δέχεται ότι η ανθρωπότητα είναι εκ φύσεως διαιρεμένη σε έθνη που το καθένα έχει ξεχωριστή ταυτότητα, ενώ διασυνδέεται με τη λαϊκή κυριαρχία. Βασική θεματική αρχή του φιλελεύθερου εθνικισμού είναι η εθνική αυτοδιάθεση, ενώ ο ίδιος ο φιλελεύθερος εθνικισμός είναι αυτού καθ' αυτού βασισμένος πάνω σε αρχές, χωρίς να προωθεί τα συμφέροντα ενός έθνους σε βάρος ενός άλλου, υπό την έννοια ότι όλα τα έθνη είναι ίσα. Τελικός σκοπός του είναι η οικοδόμηση ενός κόσμου κυρίαρχων εθνών-κρατών.
Συντηρητικός εθνικισμός
Χρονολογικά, ο συντηρητικός εθνικισμός μάλλον έπεται, του φιλελεύθερου εθνικισμού. Παρ΄ όλο που μέχρι το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα οι συντηρητικοί πολιτικοί αντιμετώπιζαν τον εθνικισμό ως ανατρεπτικό δόγμα, έπειτα με το πέρας του χρόνου τον χρησιμοποίησαν ως "ανάχωμα" στον σοσιαλισμό (π.χ. το ιδεώδες "ενός έθνους" του Μπέντζαμιν ΝτισραέλιDisraeli), ή η υιοθέτηση του πανσλαβικού εθνικισμού από τον Τσάρο Αλέξανδρο Γ', αφού για τον συντηρητικό εθνικισμό στόχος ήταν κυρίως η κοινωνική συνοχή, δημόσια τάξη και ασφάλεια, ενώ οι συντηρητικοί εθνικιστές πίστευαν πως το έθνος είναι μια οργανική οντότητα που πηγάζει από μια βασική επιθυμία των ανθρώπων να συναναστρέφονται με εκείνους που έχουν ίδιες απόψεις, συνήθειες και τρόπο ζωής με αυτούς. Αυτό το είδος εθνικισμού ευδοκιμεί σε εδραιωμένα έθνη-κράτη και όχι σε έθνη υπό διαδικασία εθνογένεσης, ενώ θεωρεί ότι υπάρχουν εσωτερικοί και εξωτερικοί εχθροί. Οι εσωτερικοί εχθροί είναι ο ταξικός ανταγωνισμός, με τον κίνδυνο κοινωνικής επανάστασης, ενώ εξωτερικοί εχθροί είναι ο διεθνισμός και η μετανάστευση. Παρ΄ όλο που πολλοί συνδέουν αυτό το είδος εθνικισμού με το μιλιταρισμό και τον επεκτατισμό, ωστόσο κύριο γνώρισμα του συντηρητικού εθνικισμού είναι η εσωστρέφεια και ο απομονωτισμός. Τέλος, ως κριτική του συντηρητικού εθνικισμού διαφαίνεται πως μπορεί να τεθεί το γεγονός χειραγώγησης της εξουσίας από τη διοικούσα ελίτ.
Επεκτατικός Εθνικισμός
Αυτή η μορφή εθνικισμού έχει καθαρά επιθετικό, στρατιωτικό και επεκτατικό χαρακτήρα, ενώ είναι αντίθετη με τα πιστεύω του φιλελεύθερου εθνικισμού, όπως παραδείγματος χάριν τη πίστη στα ίσα δικαιώματα και την αυτοδιάθεση. Ο ιμπεριαλισμός που διακατείχε τα ευρωπαϊκά κράτη τον 19ο αιώνα πυροδοτούσε ένα κλίμα λαϊκού εθνικισμού, όπου το εθνικό γόητρο ήταν συνυφασμένο με την όλο και περισσότερο κατοχή μιας αυτοκρατορίας, ενώ κάθε αποικιακή νίκη χαιρετίζονταν με εκδηλώσεις λαϊκού ενθουσιασμού. Ειδικά αυτού του είδους ο εθνικισμός οδηγεί σε αισθήματα υστερικού, εθνικιστικού ενθουσιασμού, που αποκαλείται πολλές φορές και θεμελιακός εθνικισμός, δηλαδή η πίστη ότι το έθνος είναι τα πάντα, ενώ το άτομο τίποτα. Αυτή η μορφή εθνικισμού είναι άμεσα και άρρηκτα συνδεδεμένη τόσο με σοβινιστικές απόψεις και θεωρίες, όσο και με οπισθοδρομικού χαρακτήρα μυθοπλασιών (π.χ. ο Μουσολίνι Mussolini ) και οι Ιταλοί φασίστες ανακαλούσαν την εποχή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ή ο Χίτλερ και οι Γερμανοί ναζί παρέπεμπαν τόσο στο Δεύτερο Ράιχ του Μπίσμαρκ (Bismark)όσο και στο Πρώτο Ράιχ του Καρλομάγνου και της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.
Αντιαποικιοκρατικός Εθνικισμός
Ο αναπτυσσόμενος κόσμος γέννησε διάφορες μορφές εθνικισμού, οι οποίες είχαν ως κοινή αρχή τη πάλη ενάντια στην αποικιοκρατία. Στην Αφρική και την Ασία, οδήγησε σε ένα αίσθημα εθνικότητας που διαμορφώθηκε από την κοινή επιθυμία "εθνικής απελευθέρωσης". Ακόμη και οι μεγάλες και εκτεταμένες αυτοκρατορίες της Βρετανίας, Γαλλίας, Ολλανδίας και Πορτογαλίας λύγισαν μπροστά στον αναδυόμενο αυτό εθνικισμό στη πορεία. Πιο συγκεκριμένα στην Ινδία υποσχέθηκαν ανεξαρτησία κατά τη διάρκεια του Β' παγκοσμίου πολέμου και την αναγνώρισαν το 1947, ενώ η Κίνα πέτυχε την πραγματική ενότητα και ανεξαρτησία μόνο μετά τη κομμουνιστική επανάσταση του 1949. Η δημοκρατία της Ινδονησίας ιδρύθηκε το 1949, μετά από τριετή πόλεμο εναντίον των Ολλανδών. Το Βιετνάμ με στρατιωτική εξέγερση ανάγκασε τους Γάλλους να αποσυρθούν το 1954, αν και η τελική απελευθέρωση και ενοποίηση του βορείου και νοτίου Βιετνάμ επετεύχθη μόλις το 1975. Ο στόχος της "εθνικής απελευθέρωσης" είχε τόσο οικονομική όσο και πολιτική διάσταση, κάτι που μας βοηθά στη κατανόηση του λόγου που τα αντιαποικιοκρατικά κινήματα στράφηκαν στον σοσιαλισμό και ειδικά στον μαρξισμό-λενινισμό, ως όχημα έκφρασης των εθνικιστικών τους φιλοδοξιών και όχι στον φιλελευθερισμό, ακόμη και αν φαινομενικά ο εθνικισμός και σοσιαλισμός είναι ασύμβατα πολιτικοϊδεολογικά συστήματα.
Πολιτειακός Εθνικισμός
Αυτή η μορφή εθνικισμού αδιαφορεί για τις αξιώσεις περί της φυλής ή του αίματος, αναπτύσσεται περισσότερο σε χώρες που τις απαρτίζουν μετανάστες όπως είναι οι Η.Π.Α, ο Καναδάς, η Αυστραλία κ.λ.π. Οι νέοι μετανάστες ζουν για κάποιο χρονικό διάστημα στην χώρα και έπειτα δίνουν όρκο πίστης στο Σύνταγμα και τους νόμους του κράτους, με αυτό τον τρόπο γίνονται πολίτες του κράτους ανεξάρτητα την καταγωγή ή την εθνικότητα που είχαν πριν.
